Prof. Dr. Haluk Eyidoğan, İstanbul Teknik Üniversitesi, Jeofizik Mühendisliği Bölümü Emekli Öğretim Üyesi
Malatya-Ovacık Fayı’nın Arguvan ilçesinin yakınında 21 Mart 2019 tarihinde oldukça sığ derinliklerde bir deprem etkinliği başlamış ve yüzlerce küçük deprem olmuştur.
Sıkışan ve Kırılan Anadolu Levhası
Doğu Akdeniz günümüzde Avrasya, Afrika, Arabistan ve Anadolu Levhaları arasında süregiden hareketlerin sonucunda karmaşık bir jeolojik yapı ve depremsellik sergilemektedir (Şekil 1). Bölgedeki bu jeolojik süreç sırasında Anadolu Levhası’nda çok sayıda faylar ve kırıklar oluşmuş, büyüklüğü sekize varan çok sayıda depremin yer aldığı deprem tehlikesi yüksek bir coğrafya ortaya çıkmıştır. Anadolu’nun doğusu sıkışıp yükselirken, batısı genişleyip çökmektedir. Bu hareketler sırasında dört farklı aktif tektonik bölge oluşurken, Anadolu’yu çaprazlama kesen Kuzey Anadolu Fayı (KAF) ve Doğu Anadolu Fayı (DAF) gibi iki büyük fay kuşağı oluşmuştur.
Afrika ve Arab Levhası’nın Anadolu Levhası’nı sıkıştırmasından doğan hareketin önemli bir yüzdesini Anadolu’daki bu iki fay kuşağı hareket ederek açığa çıkarırlar. Doğu Anadolu Fayı bu hareketin 1/3-2/3 oranındaki bölümünü üzerindeki faylanmalarla karşılamaktadır (1). Kuzey Anadolu Fayı, Erzincan’nın doğusunda Karlıova’dan başlayıp D-B doğrultusunda Marmara Denizi’ne uzanmaktadır. Marmara Denizi’ni ve Saroz Körfezi’ni geçerek kuzeybatı Ege’ye yönelen ve boyu ortalama 1.400 km ile dünyanın sayılı büyük ve diri faylarından olan Kuzey Anadolu Fayı’nın üzerinde yılda ortalama 31 ile 48 mm arasında değişen sağ yönlü bir kayma oluşmaktadır. Bu fayla Karlıova’da buluşan ve Antakya’ya doğru uzanan Doğu Anadolu Fayı’nın ise uzunluğu ortalama 580 km’dir ve üzerindeki sol yönlü kayma değeri yılda ortalama 25 ile 35 mm arasında değişmektedir (2).
Malatya-Ovacık Fayı
Anadolu levhasının geniş bir alanda deformasyonu nedeniyle bu Kuzey Anadolu Fayı ve Doğu Anadolu Fayı gibi iki ana diri fay kuşağına ek olarak çok sayıda ve çeşitli boyutlarda diri fay vardır. Yeni Türkiye Deprem Tehlike Haritası’nda, tehlike hesabına katılan diri fay sayısı komşu ülkelerdeki faylarla birlikte 553’dür (3). Türkiye’de faylar ve depremler üzerine yapılan jeolojik ve jeofizik çalışmalarla, bilinen ve olası fayların deprem yaratma potansiyelleri araştırılmaya devam edilmekte ve Türkiye Diri Fay Haritası sürekli güncellenmektedir (4).
KAF’ın doğusunda Yedisu-Palu-Karlıova üçgeni civarında faya açılı uzanan sağ ve sol yanal atımlı eşlenik (conjugate) küçük diri faylar bulunmaktadır (Şekil 1 ve Şekil 2). Bu faylardan biri de GB’ya doğru uzanan sol yanal atımlı Ovacık Fayı’dır (5). Ovacık Fayı, güney ucundaki Kemaliye civarında sol yanal atımlı Malatya Fayı ile birleşmektedir. 165 km uzunluktaki Malatya Fayı bu noktadan K20-30D doğrultusunda Doğanşehir’in güneybatısına kadar uzanır ve Doğu Anadolu Fayı’nı kesen Sürgü Fayı ve Elbistan Fayı’na ulaşır (6, Şekil 2). Malatya ve Ovacık Fayı birleştirilerek Malatya-Ovacık Fayı olarak adlandırılmıştır ve toplam uzunluğu 240 km’dir (5, 6). Malatya-Ovacık Fayı’nın Yazıhan-Doğanşehir arası kesiminde yön değiştirmiş dereler ve belirgin bir fay sarplığı gibi morfolojik yapılar bu fay zonunun günümüzde aktif olduğunun kanıtıdır. Malatya Fayı bölümündeki saha çalışmalarında fay üzerinde bazı kesimlerde Kuvaterner yaşlı (ortalama 2 milyon yıl yaşlı) birimlerin kesilmesi ve maksimum 7 m’ye varan sol yönlü atım gibi bulgular göz önüne alındığında Malatya-Ovacık Fayı’nın gelecekte hasar yapıcı kuvvetli depremler yaratma tehlikesinin yüksek olduğu anlaşılmaktadır (7).
Paleosismolojik verilere göre BC 965-549 yılları arasında Malatya Fayı üzerinde büyük deprem olduğu ve son 10.000 yılda gözlemlenen dört geçmiş (paleo) olaydan depremlerin tekrarlama aralığının 2275 ± 605 yıl olabileceği önerilmiştir (6). Malatya-Ovacık Fayı çevresinde aletsel dönem depremselliği incelendiğinde deprem etkinliğinin yüksek olduğu görülmektedir. Fay güzergahına yakın alanlarda 1900-2019 yılları arasında olmuş ve büyüklükleri 4.0 ve daha büyük depremlerin çoğunluğunun Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu Fayı ile ilişkili olduğu anlaşılmaktadır (Şekil 2).
Malatya-Ovacık Fayı’nın Arguvan ilçesinin yakınında 21 Mart 2019 tarihinde oldukça sığ derinliklerde bir deprem etkinliği başlamış ve yüzlerce küçük deprem olmuştur (Şekil 3). Bu makalenin yazıldığı tarihte artçı deprem etkinliği sürmektedir. AFAD deprem kataloğuna göre Malatya Fayı yakın çevresinde büyüklüğü 4.0 ve daha fazla olan 11 adet depremin fay düzlemi çözümleri (Şekil 3) araştırılmış bunlardan ancak beş tanesinin çözümlerine ulaşılabilmiştir. Çözümlerden elde edilen KB-GD doğrultulu düğüm düzlemleri Malatya Fayı doğrultusu ile uyuşmakta ve sol yanlı doğrultu atımlı bir fay hareketinin varlığını onaylamaktadır.
Sonuç ve Öneriler
Morfolojik, jeolojik, paleosismolojik ve sismolojik veriler Doğu Anadolu Fayı’nın batısında KD-GB doğrultusunda konumlanan ve Ovacık’tan Doğanşehir’e doğru uzanan sol yanlı Malatya-Ovacık Fayı’nın varlığını ortaya koymuştur. Tarihsel ve aletsel dönem depremlerin etkinliği, depremlerin fay düzlemi çözümleri ve en son 21 Mart 2019’da Malatya, Arguvan’da oluşan depremler Malatya-Ovacık Fayı’nın sismolojik incelemelerinin yoğunlaştırılmasını gerektirmektedir. Çok genç ve diri fay olduğu kanıtlanan Malatya-Ovacık Fayı’nın büyük deprem yaratma olasılığına yönelik çok yönlü yerbilim yöntemleriyle araştırmalar yapılması önerilir.
Kaynaklar
Duman, T.Y. & Emre, Ö., 2013. The East Anatolian Fault: geometry, segmentation and jog characteristics Geological Society, London, Special Publications, 372, 495-529.
Taymaz; T., Eyidoğan, H. & Jackson, J., 1991. Source Parameters Of Large Earthquakes İn The East Anatolian Fault Zone (Turkey), Geophysical Journal International, Volume 106, Issue 3, September 1991, Pages 537 550,
https://tdth.afad.gov.tr/
http://yerbilimleri.mta.gov.tr/anasayfa.aspx
Şaroğlu, F., Emre, Ö. & Boray, A., 1987. Türkiye’nin diri fayları ve depremsellikleri. Mineral Research and Exploration Institute of Turkey (MTA). Report no. 8174, 394 p.
Sançar, T., Zabcı, C., Karabacak, V., Yazıcı, M. & Akyüz, H.S., 2019. Geometry and Paleoseismology of the Malatya Fault (Malatya-Ovacık Fault Zone), Eastern Turkey: Implications for intraplate deformation of the Anatolian Scholle, Journal of Seismology, Volume 23, Issue 2, pp 319–340.
Okuyucu, S. & Erdağ, D.Ş., 2017. Malatya Fayı’nın Akçadağ-Ören (Malatya) Arasında Kalan Kesiminin Jeolojisi ve Neotektoniği, 70. Türkiye Jeoloji Kurultayı Bildiri Özleri, 10-14 Nisan.
Şekil 1. Türkiye ve çevresindeki tektonik levhalar, hareket yönleri ve ana fay kuşakları.
Şekil 2. Malatya-Ovacık fayı ve çevresindeki faylarla ilişkisi. KAF: Kuzey Anadolu Fayı. Deprem bilgileri AFAD Deprem Dairesi Başkanlığı WEB sayfasından https://deprem.afad.gov.tr/ , fay bilgileri ise MTA diri fay haritasından (4) alınmıştır.
Şekil 3. Malatya Fayı yakın çevresinde 1900-2019 yılları arasında olmuş ve büyüklüğü M ≥ 4.0 olan depremlerin konumları ve fay düzlemi çözümleri. Deprem bilgileri AFAD Deprem Dairesi Başkanlığı WEB sayfasından alınmıştır.